Badania literaturoznawcze w Zakładzie Kultur i Literatur Ameryki Północnej

W swej działalności naukowej i dydaktycznej pracownicy i doktoranci Zakładu Kultur i Literatur Ameryki Północnej zajmują się historią i teraźniejszością piśmiennictwa na terenach Stanów Zjednoczonych Ameryki i (okazjonalnie) Kanady. W swoich badaniach wychodzimy z założenia – dzielonego ze współczesnym literaturoznawstwem – iż literatura, czyli tekst nacechowany estetycznie, nie tylko jest współtworzona, ale i współtworzy społeczne i kulturowe ortodoksje, mitologie i ideologie, a także, iż granice między tym co estetyczne („piękne”), a tym co praktyczne („polityczne”, „ideologiczne”) nie są uniwersalne, lecz historycznie zmienne, tworząc konstrukty kultury ustanawiane i autoryzowane przez szereg instytucji, takich jak szkoły, wydawnictwa, antologie, czasopisma, akademie, itp., a więc formy działalności, w których sami bierzemy czynny udział. Stąd też nasze przekonanie, iż tekst uznawany za wart studiów ze względu na swe estetyczne piękno i (rzekomo) uniwersalną wartość może być zarówno traktatem politycznym, historiografią, rozprawą filozoficzną, jak i powieścią czy utworem poetyckim: tym, co je łączy jest ich językowa – a więc retoryczna, figuralna – materia, tworzenie znaczeń poprzez widoczne lub ukryte tropy (metafory, metonimie, paradoksy, oksymorony, hiperbole, itd.), co z kolei decyduje o ich wiecznie niepełnym i niedookreślonym charakterze, a więc tylko cząstkowej, względnej – nigdy uniwersalnej – kulturowej „prawdzie”.

Włączając się w nurt XX-wiecznego anty-pozytywizmu, a więc kwestionując autorytarną pozycję podmiotu w epistemologii wobec rzekomo podległej i biernej roli badanego przedmiotu – we wszelkich przejawach tego twórczego sceptycyzmu w XX-wiecznej filozofii: od egzystencjalizmu po poststrukturalizm i postmodernizm, uznajemy tekst literacki za twór językowy będący swoistą metonimią kultury, a w przypadku literatury amerykańskiej, za szczególne odbicie napięć, konfliktów i tendencji twórczych składających się na wieloetniczny, unikalny w swej różnorodności, dynamice i witalności po-oświeceniowy eksperyment, jakim jest kultura Stanów Zjednoczonych Ameryki. Mało jest krajów na świecie, które z podobną pasją i uporem oczekiwałyby od swej literatury uzasadnienia i potwierdzenia wartości swej odrębnej egzystencji. Unikalny charakter literatury amerykańskiej zawiera się też w jej szczególnej symbiozie, a zarazem bolesnym dialogu z dominującymi ideologiami kolejnych epok w historii nowej republiki, zawartymi w retoryce najpierw postkolonialnych, a później wczesno-imperialnych dyskursów amerykańskiej kultury (choć według najnowszych interpretacji, oba typy dyskursów mogły występować i występowały jednocześnie, nawet w obrębie jednego tekstu). Wszyscy wielcy, XIX-wieczni klasycy amerykańskiej literatury, od Edgara Allana Poe, poprzez Nathaniela Hawthorne’a, Hermana Melville’a, Walta Whitmana, Marka Twaina, czy Henry Jamesa, by wymienić jedynie mistrzów tzw. „mainstreamu”, to pisarze, których późniejsi krytycy określili mianem „NO-sayers”, jako tych, którzy „kłócili się z Ameryką”, a więc mówili NIE hipokryzji i cynicznemu pragmatyzmowi oficjalnej ideologii. Ów trwały nurt krytyczny, demaskatorski i analityczny wobec praktyk polityków i ideologów własnego państwa, połączony z ciągłą tendencją do specyficznego „modernizmu”, impulsu do odradzania się i mówienia rzeczy „na nowo” stanowi o nieprzemijającej wartości zarówno klasyki, jak i XX-wiecznych dzieł amerykańskiego modernizmu i postmodernizmu, których badanie stanowi fundament naszej działalności naukowej i dydaktycznej.

Nasz program, złożony z 2 poziomów tematycznych kursów (podstawowych i zaawansowanych), a następnie seminariów magisterskich i doktoranckich, obejmuje pełne spektrum estetyki poszczególnych okresów w historii literatury amerykańskiej, na które składają się następujące działy:

epoka purytańska (wiek XVII i początek XVIII wieku):
historiografia;
dzienniki/„captivity narratives”;
kazania;
poezja.
literatura XVIIIw. i początki romantyzmu
okres romantyzmu: tzw. American Renaissance
estetyka amerykańskiego realizmu i naturalizmu
estetyka amerykańskiego modernizmu (poezja i proza)
amerykański postmodernizm:
awangarda postmodernistyczna
literatury etniczne
literatura kobiet i mniejszości (m.in. queer)
literatura science fiction i cyberpunk.
literatura popularna.

Praktyka badawcza i dydaktyczna Zakładu uwzględnia, oprócz ogólnych założeń XX-wiecznej filozofii języka (de Saussure, Wittgenstein), odniesienia do głównych tendencji teoretyczno-krytycznych w zachodniej humanistyce, a więc do XX-wiecznych teorii literackich, antropologii kultury i kulturoznawstwa. W ramach kursu „Wstępu do literaturoznawstwa” oferujemy więc naszym studentom podstawową wiedzę literaturoznawczą w postaci analiz reprezentatywnych tekstów XX-wiecznych szkół krytyczno- i teoretycznoliterackich, takich jak:

formalizm (New Criticism, formalizm rosyjski, szkoła praska);
strukturalizm francuski (Claude Levi-Strauss, Roland Barthes, Tzvetan Todorov);
postrukturalizm
dekonstrukcjonizm (Derrida)
krytycy z Yale (Paul de Man, J. Hillis Miller, Geoffrey Hartman)
neomarksizm (Althusser, Macherey, Fredric Jameson);
krytyka psychoanalityczna (Freud, Lacan, Julia Kristeva);
feminizm (Cixous, Irigaray, Judith Butler);
Krytyka Reader Response (Iser, Stanley Fish, Norman Holland).

W naszej obecnej praktyce naukowo-dydaktycznej proponujemy studentom analizy tekstów głównie w oparciu o tzw. podejście kulturalistyczne, rozwinięte w Stanach Zjednoczonych w latach 80. i 90. XX wieku, a polegające na odsłanianiu konstruktów rasy, klasy społecznej i rodzaju/płci (gender), które poprzez tworzenie iluzji realnych relacji społecznych budują jednocześnie strukturę tekstu od wewnątrz, a nie stanowią wyłącznie jego zewnętrza, jak utrzymywano w tradycyjnych ujęciach formalistycznych. Tego typu analiza pozwala na bardziej precyzyjne niż do tej pory uchwycenie kwestii osadzenia tekstu literackiego w kulturze, zależności estetyki od kontekstu społeczno-kulturowego, jak i samych właściwości estetycznych danego tekstu, a także współdziałania ideologii i literatury, ich wzajemnych relacji i uwikłań.

Poniżej zamieszczamy krótkie ujęcia wybranych zagadnień z historii literatury amerykańskiej, sformułowane w oparciu o znajomość głównych tendencji we współczesnym literaturoznawstwie.