Krytyka psychoanalityczna

Krytyka psychoanalityczna zajmuje się problematyką ludzkiej podmiotowości, która nierozerwalnie łączy się z seksualnością, językiem, oraz (wyobrażeniową i symboliczną) alienacją. Zygmunt Freud opisywał wewnętrzne skonfliktowanie jednostki ludzkiej, rozdartej pomiędzy własne potrzeby popędowe a poszanowanie dla prawa narzuconego przez społeczność. Radykalna ambiwalentność uczuć jednostki wobec prawa i społeczności (potrzeba miłości i bezpieczeństwa z jednej strony, potrzeba agresji z drugiej) doprowadziła, zdaniem Freuda, do wykształcenia się opresyjnego superego, które sprawia, że „cywilizowani ludzie” żyją w stałym poczuciu winy, które stanowi podłoże nerwicy (Kultura jako źródło cierpień).

Kontynuując pracę Freuda, Jacques Lacan opracował teorię podmiotowości, która pozostaje w opozycji do tradycyjnego – oświeceniowego - pojmowania ludzkiego podmiotu jako instancji spójnej, obdarzonej introspekcją i wolną wolą. W ujęciu Lacana, istota ludzka musi szukać swojej drogi pomiędzy realną rozkoszą (jouissance), a językiem, który, z jednej strony, pozbawia ludzi możliwości pełnego rozkoszowania się, jednak z drugiej strony umożliwia im podmiotową egzystencję (nie ma podmiotu poza językiem).

Terapia psychoanalityczna możliwa jest w jednym tylko środowisku, a tym środowiskiem jest mowa. Od początku swojego istnienia psychoanaliza była przede wszystkim sztuką interpretacji (już pod koniec dziewiętnastego wieku Anna O, słynna pacjentka Josepha Breuera, określiła psychoanalizę mianem „talking cure”, leczenia mówieniem). Z tego powodu, połączenie psychoanalizy i teorii literatury (a także szeroko pojętych badań kulturowych) jest czymś zupełnie naturalnym. Warto zauważyć, że Freud i Lacan często powoływali się w swoich pismach na teksty literackie i dzieła sztuki.

Psychoanaliza jako filozofia podmiotu, a także jako dyskurs dotyczący problemu różnicy seksualnej wywarła ogromny wpływ na współczesną humanistykę. Pomimo niezaprzeczalnie patriarchalnych wątków w dziełach Freuda i Lacana, psychoanaliza okazała się bardzo inspirująca dla teorii feministycznych (warto wymienić chociażby Julię Kristevą i Luce Irigaray). To Freud jako pierwszy wykazał, ze ludzka seksualność jest rodzajem kolażu, a los popędu w żadnym razie nie jest uwarunkowany naturalnie. Te odkrycia przygotowały drogę współczesnym teoriom queer (Judith Butler).

Z innej strony, należy odnotować, ze psychoanaliza znalazła w ostatnich latach zastosowanie w filozofii politycznej, a także stała się podstawowym narzędziem badania zjawisk kultury masowej (Slavoy Žižek). Popkultura to przestrzeń, w której najpełniej przejawia się ludzkie pragnienie. Analizowanie tej przestrzeni pomaga lepiej zrozumieć konkretną sytuację społeczno-polityczną i rządzące nią mechanizmy. (jfg)