Teoria Relewancji i tłumaczenie

Każdy, kto próbował przetłumaczyć jakikolwiek tekst, czy to literacki, naukowy, czy też potoczny, wie, że nie wystarczy do tego słownik. Przekładając tekst na inny język nieuchronnie zadajemy sobie pytanie, co ten tekst naprawdę znaczy i jak jego znaczenie przekazać odbiorcy. Nie zawsze jest to łatwe zadanie.  Z jednej strony, każdy język ma inne słownictwo i system gramatyczny,  możemy więc nie znaleźć dokładnego odpowiednika danego słowa, czy też konstrukcji. Z drugiej strony, osoby posługujące się danym językiem tworzą pewną społeczność, mającą swoje zwyczaje, kulturę i system odniesień.  Z tego powodu może okazać się niemożliwe, aby pewne skojarzenia przeniosły się wraz z tekstem do innego języka.

Rozważmy poniższy prosty dialog:

- Franka wyrzucili z egzaminu za ściąganie z telefonu.
- A co konkretnie ściągał?
- Na początek pokrowiec.

Zauważmy, że słowo ‘ściągać’, które jest w języku polskim wieloznaczne (‘korzystać z nielegalnych źródeł na egzaminie’, ‘zdejmować’) nie ma w języku angielskim odpowiednika, który cechowałby się taką samą, kluczową w tym przypadku wieloznacznością. Analizując składnię pierwszego zdania widzimy, że użyta jest strona czynna, podmiot jest domyślny, a pierwsze słowo jest dopełnieniem. Nie wchodząc w szczegóły, dlaczego akurat taka konstrukcja została użyta w języku polskim zauważmy, że w języku angielskim nie da się jej zastosować.  Możemy co prawda zachować Franka na pierwszym miejscu i nie precyzować przez kogo został wyrzucony, jednak musimy w tym celu użyć strony biernej.

Rozważając dalej nasz przykład od strony interpretacji na tle wiedzy ogólnej, skojarzeń, itp. pamiętajmy, że choć w każdej kulturze ściąganie na egzaminie uchodzi za karygodne, jednak w systemie anglosaskim jest ono uważane za bardziej naganne moralnie, niż w polskim. Można więc przypuszczać, że intencja osoby relacjonującej wyrzucenie Franka z egzaminu będzie inaczej odebrana – żartobliwe współczucie dla kolegi w kontekście polskim lub jego potępienie w kontekście anglosaskim.  Akcent humorystyczny w odniesieniu do ściągania pasuje jako kontynuacja tej pierwszej wersji, a drugiej już nie…

Tego rodzaju problemy powstające przy tłumaczeniu tekstów, oczywiście w bardziej złożonej i realistycznej formie można starać się zgłębić stosując Teorię Relewancji. Opisuje ona mechanizmy działania umysłu ludzkiego działające w procesie komunikacji, nie tylko w jej szczególnym przypadku, jakim jest tłumaczenie. Teoria Relewancji odnosi się zarówno do konsekwencji wyboru środków językowych, jakich użyjemy do przekazania treści, jak i kontekstu, jakiego będziemy potrzebować, aby zrozumieć komunikat. Proponuje też opis mechanizmów psychologicznych działania środków takich jak metafora i ironia, a także wyjaśnia, dlaczego pewne interpretacje tekstów nigdy nie powstaną w umyśle odbiorcy w sposób spontaniczny.