Relevance Theory and Translation

If you have ever tried to translate a text, you know very well that it takes more than a good dictionary. When translating, you invariably ask yourself about the real meaning of the text and how to express it in another language so that its recipient will get the author’s intention right. It may not be an easy task. On the one hand, each language has its unique vocabulary and grammar, so you may be unable to find an exact equivalent of a word, or a grammatical structure. On the other hand, language users belong to a community, with its own system of cultural norms, shared beliefs and associations.

Therefore, some implications of a text will not be automatically transferred to its translation in another language. Consider the following example:

‘I used to eat dinner, that is lunch, I mean lunch at school’

Let us note that the very names of meals in English do not have obvious Polish equivalents because both the kind of food eaten and the eating times are different.  Besides, in Polish there is no such meal which could be alternatively referred to by two different names, so it appears that translating the example above involves solving a lexical dilemma: the use of ‘dinner’ rather than ‘lunch’ to refer to the midday meal reveals the speaker’s social class, or area where they come from. Thus, the speaker’s self-correction to ‘lunch’ carries certain information about their intention to be associated with the social class (or region) which uses ‘lunch’ and not ‘dinner’ for the midday meal.  Even if we solve the previously mentioned lexical dilemma, the possibilities of communicating such hidden implications in translation are surely limited.

To study such problems of translation as illustrated above with this notably simplified example, one can adopt the theoretical framework of Relevance Theory. Designed as a model of human cognition and communication, the theory offers insights into the processes occurring in the human mind when we produce and understand utterances, in one language and across languages, speaking plainly, metaphorically, ironically, etc. Relevance Theory addresses the issues of language and context used for comprehension and explains why some interpretations will never be spontaneously achieved. 

Rozważmy poniższy prosty dialog:

- Franka wyrzucili z egzaminu za ściąganie z telefonu.
- A co konkretnie ściągał?
- Na początek pokrowiec.

Zauważmy, że słowo ‘ściągać’, które jest w języku polskim wieloznaczne (‘korzystać z nielegalnych źródeł na egzaminie’, ‘zdejmować’) nie ma w języku angielskim odpowiednika, który cechowałby się taką samą, kluczową w tym przypadku wieloznacznością. Analizując składnię pierwszego zdania widzimy, że użyta jest strona czynna, podmiot jest domyślny, a pierwsze słowo jest dopełnieniem. Nie wchodząc w szczegóły, dlaczego akurat taka konstrukcja została użyta w języku polskim zauważmy, że w języku angielskim nie da się jej zastosować.  Możemy co prawda zachować Franka na pierwszym miejscu i nie precyzować przez kogo został wyrzucony, jednak musimy w tym celu użyć strony biernej.

Rozważając dalej nasz przykład od strony interpretacji na tle wiedzy ogólnej, skojarzeń, itp. pamiętajmy, że choć w każdej kulturze ściąganie na egzaminie uchodzi za karygodne, jednak w systemie anglosaskim jest ono uważane za bardziej naganne moralnie, niż w polskim. Można więc przypuszczać, że intencja osoby relacjonującej wyrzucenie Franka z egzaminu będzie inaczej odebrana – żartobliwe współczucie dla kolegi w kontekście polskim lub jego potępienie w kontekście anglosaskim.  Akcent humorystyczny w odniesieniu do ściągania pasuje jako kontynuacja tej pierwszej wersji, a drugiej już nie…

Tego rodzaju problemy powstające przy tłumaczeniu tekstów, oczywiście w bardziej złożonej i realistycznej formie można starać się zgłębić stosując Teorię Relewancji. Opisuje ona mechanizmy działania umysłu ludzkiego działające w procesie komunikacji, nie tylko w jej szczególnym przypadku, jakim jest tłumaczenie. Teoria Relewancji odnosi się zarówno do konsekwencji wyboru środków językowych, jakich użyjemy do przekazania treści, jak i kontekstu, jakiego będziemy potrzebować, aby zrozumieć komunikat. Proponuje też opis mechanizmów psychologicznych działania środków takich jak metafora i ironia, a także wyjaśnia, dlaczego pewne interpretacje tekstów nigdy nie powstaną w umyśle odbiorcy w sposób spontaniczny.